آموزش عالی در ایران
افتخارات عظیم و باشکوه تاریخ تمدن و فرهنگ ایران زمین، بیانگر وجود مراکز دانش، معارف، مطالعه و تحقیق در انواع علوم بوده است. مراکز برجسته علمی همچون مدرسه نصیبین و دانشگاه جندی‌شاپور در ایالت خوزستان که در سال پانصد و سی میلادی به فرمان خسرو انوشیروان تاسیس یافت و تا زمان عباسیان دوام داشت، دلیلی بر این مدعاست. همچنین دانشمندان دوره اسلامی همچون: ابن سینا، زکریای رازی، ابوریحان بیرونی و . . . در ارتقای تفکر و تعالی مدارج سیر و سلوک جامعه بشری در سطح جهان شناخته‌شده هستند. از دوران صفویه انتقال اصول علوم و معارف جدید از اروپا آغاز شد، تا اینکه اولین مدرسه جدید در سال ۱۲۱۲ در ارومیه آغاز به کار کرد.
نظام آموزش عالی در ایران پیش از اسلام
نظام آموزش در ایران سابقه ای دیرینه دارد. شاید از قدیمیترین مراکز آموزشی ایران مرکز یا دانشگاه جندی شاپور باشد. دانشگاه گندی شاپور یا همان جندی شاپور یکی از مراکز علمیِ مهم در زمان ساسانیان بوده است؛ و با بیش از ۱۷ سده قدمت، از باستانی‌ترین مراکز آموزشی جهان محسوب می‌شود. این دانشگاه که اکنون تنها بقایایی از آن در اطراف شهر دزفول برجای مانده، در سوم نوامبر ۲۰۱۷ از سوی یونسکو قدیمیترین دانشگاه جهان اعلام شده است. در این دانشگاه آموزش‌هایی در حوزه‌های پزشکی، فلسفه، الهیات و علوم ارائه می‌شد. این آموزش‌ها بر اساس سنت زرتشتی و ایرانی، و همچنین با بهره‌بردن از سنت یونانی و هندی بوده است. نهادِ جدیدِ بیمارستان به‌عنوان مرکز درمان و آموزش پزشکی نیز در این دانشگاه شکل گرفت که اهمیت و تأثیر بسیاری در تاریخ علم پزشکی داشته است. به‌علاوه بیمارستانِ این دانشگاه، مهم‌ترین مرکز پزشکی جهانِ باستان در قرن‌های ۶ و ۷ میلادی بود.
نظام آموزش عالی در ایران پس از اسلام
بعد از اسلام، آموزش در مساجد و مکاتب انجام می شد. از آغاز قرن چهارم و در طول قرن پنجم هجری تحولاتی در تشکیلات آموزش و پرورش ایران به وجود آمد و مساجد از شکل ساده خود خارج و در آن ها حوزه‌های علمیه و اتاق هایی برای سکونت طلبه ها ایجاد شد. نمونه منظم تر حوزه های علمیه، مدارسی بود که با نام نظامیه توسط خواجه نظام الملک توسی با برنامه ای خاص و واحد اداره می شد. از عصر قاجاریه در حدود دویست سال قبل، نظام آموزش و پرورش ایران دچار تحولات اساسی شد و به علت مبادلات سیاسی ایران با کشورهای اروپایی، مکتب خانه‌ها و مدارس سنتی جای خود را به مدارس نوین دادند که همه وارداتی و اروپایی بودند. مدرسه دارالفنون در سال ۱۲۲۸ هجری شمسی توسط امیر کبیر، وزیر عصر خود، با رشته‌های مهندسی، داروسازی، طب و جراحی، توپخانه، پیاده نظام، سواره‌نظام و معدن شناسی تاسیس شد.
نظام آموزش عالی در دوران جدید
دوران جدید آموزش عالی در ایران از اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی در ایران شروع شد. شکل گیری هسته اولیه دانشگاه خوارزمی به سال ۱۲۹۸ به عنوان خانه ای برای تربیت معلم و تاسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ اولین قدمهای تاسیس دانشگاه به سبک جدید در ایران بود.
اندیشه ایجاد مرکزی برای آموزش عالی در ایران و به تعبیر دیگر دانشگاه، نخستین بار با تاسیس دارالفنون در سال ۱۲۳۰ هجری شمسی با رشته‌های مهندسی، داروسازی، طب و جراحی، توپخانه، پیاده نظام، سواره‌نظام و معدن شناسی به همت میرزا تقی خان امیرکبیر عملی گردید. دارالفنون گرچه توسعه نیافت اما تجربه مغتنمی پیش روی کسانی که در آرزوی آشنایی ایرانیان با دانش‌های جدید و پیشرفت‌های اروپائیان در صنعت، اقتصاد، سیاست و… بوده‌اند، قرار داد. با عطف به این تجربه در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی دکتر محمود حسابی پیشنهاد راه اندازی مرکزی جامع همه یا اغلب دانش‌ها را با وزیر وقت فرهنگ، دکتر علی اصغر حکمت، در میان نهاد و در سال ۱۳۱۳ اولین دانشگاه ایران به سبک نوین با نام دانشگاه تهران تاسیس شد.
وضعیت کنونی نظام آموزش عالی
هم اکنون بر اساس اخرین اطلاعات موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، در ایران ۲۵۶۹ دانشگاه در ۳۱ استان کشور وجود دارند:۵۳۰ واحد دانشگاه آزاد؛ ۳۰۹ موسسه غیرانتفاعی؛۱۷۰ مرکز فنی حرفه‌ای؛ ۴۶۶ مرکز پیام نور؛ ۹۵۳ واحد علمی کاربردی و۱۴۱ دانشگاه دولتی.
انواع دانشگاه های ایران
دانشگاههای ایران به شش گروه اصلی دانشگاههای دولتی (سراسری)، دانشگاه آزاد، دانشگاه غیرانتفاعی، پیام نور، فنی و حرفه ای و علمی-کاربردی تقسیم می‌شوند. کیفیت دانشگاههای دولتی از دانشگاههای آزاد و غیرانتفاعی بالاتر است و این دانشگاهها، امکانات پژوهشی و آموزشی بهتری در مقایسه با دیگر دانشگاهها دارند. دانشگاه پیام نور یک دانشگاه آموزش از راه دور است که در طول ترم جلسات کمتری برای هر درس تشکیل میدهد. در دانشگاههای فنی و حرفه‌ای و علمی-کاربردی تمرکز بیشتر بر یادگیری مهارتی است تا مهارت های نظری؛ این دانشگاهها تا سطح کارشناسی دانشجو می پذیرند. هر کدام از این دو دانشگاه حدود ۲۰۰ دانشکده در سطح کشور دارند.
دانشگاه آزاد اسلامی هم دانشگاه بخش خصوصی است که با مدیریت واحد در بیشتر شهرهای ایران واحد دانشگاهی دارد. دانشگاههای بخش خصوصی دیگری نیز در ایران فعالیت می کنند که دانشگاههای غیرانتفاعی نامیده می شوند.
دانشگاههای پزشکی و پیراپزشکی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هستند و سایر دانشگاهها تحت نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت می کنند.
مدت تحصیل در نظام آموزشی ایران
نظام آموزشی ایران برای دورۀ قبل دانشگاه ۱۲ سال (شامل ۶ سال ابتدایی و ۶ سال متوسطه) است.
مدت‌زمان تحصیل در مقطع کارشناسی ۴ سال، در مقطع کارشناسی ارشد ۲ سال و در مقطع دکتری ۴ تا ۵ سال است. تمدید سنوات آموزشی بیشتر با موافقت دانشگاه امکان‌پذیر است.